Instantiekriebels

Donderdag schreef ik een blog over dilemma’s bij digitale transformatie. Gaat robotisering straks écht onze baan overnemen of zal mensenwerk altijd blijven bestaan? Dit vraagstuk doet me denken aan een reportage die ik in 2009 maakte.

Maandagochtend zeven uur. Amsterdam komt tot leven. Op de schoonmaker na is het stil achter de grote glazen ramen van het Werkplein van de Dienst Werk en Inkomen (DWI). Het gebouw aan de Weesperstraat is nog tot negen uur voor het publiek gesloten. Maar bij de ingang naar het kantorencomplex druipen de eerste medewerkers binnen.

De DWI van de gemeente Amsterdam voert in 2009 de Wet Werk en Bijstand (WWB) uit. Deze wet regelt dat mensen zonder werk en geld een uitkering kunnen aanvragen. De afdeling Handhaving van de DWI ziet erop toe dat de mensen die bijstand aanvragen, er ook echt recht op hebben.

De afdeling behandelt aanvragen van mensen die een bijstandsuitkering willen. Onderdeel van de aanvraagprocedure, is een onaangekondigd bezoek bij de aanvrager thuis. Daarbij wordt bekeken of de thuissituatie klopt met de gegevens die op het aanvraagformulier ingevuld zijn. De medewerkers doen ook onderzoek bij en naar fraude.

Achter haar bureau vertelt handhavingspecialist Roos dat zij en al haar collega’s die de huisbezoeken doen, altijd vroeg beginnen. In de ochtend worden de dossiers doorgelopen, waarop de handhavers zo snel mogelijk naar buiten gaan. Rond negen uur gaan ze op pad, een colonne kleine autootjes rijdt de parkeergarage uit, op weg naar de adressen van cliënten in Amsterdam-Oost en het centrum.

De Indische Buurt

Verval, dichtgetimmerde deuren en ramen. Dat is wat opvalt in dit gedeelte van de Indische Buurt. Enkele huizen staan in de steigers en worden gerenoveerd. Halverwege de Borneostraat wordt in het kader van stadsvernieuwing een heel woonblok gesloopt. Waar ooit huizen stonden, ligt nu een groot gapend gat. Het is in deze wijk waar Alex de Haan woont.

Alex heeft enkele maanden vastgezeten, zit in de schuldsanering, heeft gezondheidsproblemen en was verslaafd aan drugs. Hij is nu vrij man, maar heeft geen inkomsten. Een afgesleten trap en een gedeeltelijk gestoffeerde gang geven toegang tot zijn woning. Het is er muf en stoffig. Bruine gordijnen hangen roerloos achter vitrages die ooit wit waren. In de woonkamer staat een tafel, erop liggen kranten, twee afstandsbedieningen, een half geopend zakje wiet, lange vloei en een aansteker.

Roos deelt een folder uit en vertelt Alex over zijn rechten en plichten tijdens dit huisbezoek. Als hij wil, dan kan hij ook op kantoor langskomen voor een gesprek. Alex heeft echter geen bezwaar tegen de onaangekondigde visite, al krijgt hij wel de kriebels van instanties en al helemaal van instanties die hem komen controleren. Het is een serieus geval van instantiekriebels. Alex zit nerveus in zijn stoel met zijn handen te tikken en is duidelijk niet op zijn gemak. “Ik was bang dat de politie voor de deur stond”.

De telefoon gaat. Het is zijn begeleider van het Leger des Heils die voor de deur staat. “Ja, kom maar binnen. De mensen van de soos zijn er”. Even later gaat de deur open. Een grote man stelt zich met ferme handdruk voor. Hij gaat op de plek van Alex zitten, die de kamer uitloopt en weer terugkomt met een groot Heineken blik, dat vanaf nu dienst doet als stoel.

Roos vervolgt ongemoeid haar verhaal. Na de vraag hoeveel bankrekeningen hij heeft raakt Alex de weg kwijt. “Ik heb één bankrekening. Nou, eigenlijk twee. Maar die ene werkt en die andere is geblokkeerd”. Dan bemoeit de Leger des Heilsman zich met het gesprek. “Maak het nou niet ingewikkelder dan dat het is”, zegt hij. “Niet teveel overbodige dingen vertellen. Je hebt gewoon één rekening”. “Oké. Ik heb één rekening”, zegt Alex.

“Je hebt ook een brommer?”, vraagt Roos. Alex springt op. “Hoe weet jíj dat?”, zegt hij fel. Roos legt uit dat de DWI in het kentekenregister van de RDW kan kijken en daaruit blijkt dat hij een brommer heeft. Alex kalmeert en op de vraag of hij nog meer kentekens op zijn naam heeft, antwoordt hij dat hij vroeger nogal eens wat auto’s op zijn naam had staan. Maar nu niet meer. Het gesprek wordt afgerond en binnenkort ontvangt Alex van zijn klantmanager bericht over zijn uitkering.

Grachten en singels

Het is rond elf uur in de ochtend als de oude binnenstad van Amsterdam wordt betreden, althans: pogingen daartoe worden ondernomen. Het lijkt alsof er op iedere gracht en singel wel een verhuis -of bestelwagen staat te lossen. Uiteindelijk wordt in de Jordaan een parkeerplek gevonden. Hier, in de buurt van de Elandsgracht, woont meneer De Pater.

Meneer De Pater is 58, arbeidsongeschikt, diabetespatiënt, slecht ter been en heeft al eerder een bijstandsuitkering gehad. Die werd stopgezet toen hij een erfenis kreeg. Maar nu is het geld op en heeft hij een nieuwe aanvraag gedaan. Na twee keer aanbellen en een telefoontje gaat de deur open. Hij lag nog in bed.

Roos wordt ontvangen in zijn woon schuine streep werkkamer. Hij zit achter een groot bureau, dat de hele kamer in beslag neemt. De ruimte die overblijft wordt ruim benut door twee banken, een salontafel, kasten en troep. Veel troep. Audioapparatuur, stereotorens, computers en beeldschermen, waaronder een nieuw lcd-scherm.

Praatstoel

Met praten heeft meneer De Pater geen moeite. Languit gezakt in zijn stoel en met zijn voeten op het bureau geeft hij relaxt en geaffecteerd antwoord op alle vragen van Rachel. Daarbij wijdt hij meerdere malen uit en lijkt hij zelfs blij met de aandacht, al hangt er veel van dit gesprek af. De Pater heeft namelijk vijf bankrekeningen en twee creditcards en dat zijn er iets meer dan op het formulier opgegeven werd.

Dat zit zo: naast een spaar en betaalrekening heeft hij ook nog een veiligheidsrekening, voor als zijn bankpas wordt geskimd. Daar staat echter niet meer op dan enkele tientallen euro’s, zodat de schade altijd beperkt blijft. De rest is geblokkeerd en gaat hij snel opheffen. Oh ja, die creditcards zijn ook voor noodgevallen. Voor in het buitenland of bij de huur van een auto. Daarom verstopt hij ze dan ook goed, onder de bekleding van zijn auto.

Over die auto gesproken; hij heeft er nog een van zijn wijlen moeder in een garage staan. De oude Volvo heeft slechts 70.000 kilometer in twintig jaar gereden. In een andere garage staat nog een dertien jaar oude auto, maar dat is een sleutelbak. Dan nog een kleine caravan, maar die staat in Friesland. En ach, die boot die voor de deur ligt? Die is bijna gezonken. Het was een cadeau, al had hij voor zijn aanvraag nog wel snel het havengeld betaald. Alle apparatuur heeft hij op straat gevonden, want hij mag graag een beetje knutselen. Dat dit als handelen kan worden aangemerkt, was hem niet bekend.

Nadelig

Het is duidelijk dat meneer De Pater nu veel meer informatie geeft dan dat hij aanvankelijk had vermeld op zijn formulier en dat kan wel eens nadelig voor hem uitvallen. Wie onjuiste of onvolledige informatie verschaft, kan een uitkering geweigerd worden.

Vriendelijk zwaait meneer de Pater Roos uit, nadat hij nog even mee naar buiten loopt om te laten zien dat zijn bootje écht bijna gezonken is. Inderdaad, in de gracht wordt het drijfvermogen behoorlijk aangetast door een flinke laag water.

Op de terugreis naar de Weesperstraat wordt een snelle lunch gescoord. Alle bevindingen van Roos worden later verwerkt in een rapport, dat met advies naar de klantmanager gaat. Die bepaalt uiteindelijk of de aanvraag van de cliënt gehonoreerd wordt.

Na een korte pauze op kantoor liggen er weer nieuwe dossiers op Roos te wachten. Ze zwaait als ze voorbij rijdt voor een nieuwe ronde huisbezoeken. De afdeling Handhaving is altijd op pad, op weg naar cliënten die de WWB in de stad een gezicht geven.

Van 2018 naar 2045

Terug naar juni 2018: het doen van een huisbezoek is in de gemeente Amsterdam nog steeds onderdeel van de aanvraagprocedure voor een bijstandsuitkering. En nu meteen door jaar het jaar 2045: hoe gaat het dan?

De impact van digitale transformatie op ons leven en de maatschappij is dan waarschijnlijk groot. Maar hoe groot, daar durf ik geen uitspraken over te doen. Wat ik wel durf te stellen is dat die impact veel verder gaat dan de vraag of de gemeente Amsterdam in 2045 nog steeds met de werkwijze uit 2018 aanvragen voor bijstandsuitkeringen behandelt.

Ja, een quantumcomputer in combinatie met big data en een zelflerend algoritme zou over zeventwintig jaar wellicht kunnen voorspellen of iemand een fraude indicatie heeft. Of misschien wel kunnen uitrekenen of iemand terecht een uitkering aanvraagt. Maar meer relevant is de vraag of bijstandsuitkeringen in 2045 niet volledig zijn vervangen door een basisinkomen. En daar is dan geen techniek aan te pas gekomen.

De WWB is op 1 januari 2015 vervangen door de Participatiewet. Omwille van de privacy van de betrokkenen, zijn de namen van de DWI-cliënten gefingeerd.